Povodom 42.godišnjice smrti druga Edvarda Kardelja:
Pre svega, valja nam znati šta je ono osnovno što se smatra Kardeljevim doprinosom na polju marksizma?
Treba istaći da niti jedna socijalistička revolucija prije jugoslovenske nije imala prilike da na duže staze razvija samoupravljanje kao bitnu i neodvojivu komponentu socijalizma.Primera radi, Pariska komuna je trajala kratko (72 dana) i bila je ugušena u krvi, dok je Oktobarska revolucija silom prilika bila prinuđena na izvesna odstupanja od samoupravljanja koje je započela 1917.godine,a na šta su je najviše nagonili kako opšta ekonomska zaostalost, koja je produbljena građanskim ratom, tako i politička kriza i nizak stepen svesti, čije su tekovine bile ozbiljno narušene jačanjem i osamostaljivanjem vlasti državno-partijskog birokratskog aparata, naročito Staljinovom pobedom na kormilu sovjetske države.
Osnovni Kardeljev doprinos jeste nastavak Marks-Engels-Lenjinove linije, gdje je u duhu iste vodio računa o tome da se spontani i organizovani pokret, na bazi proleterskog stanovišta, marksistički osvetljava, da se vodi računa o odnosu teorije i prakse, a to jeste da se celokupni teorijski rad, u okviru tog pokreta i izvan njega, posmatra i proverava sa stanovišta njegove korespondencije sa pozicijom proletarijata.U svetlu toga, odnosivši se prema svim društvenim problemima i problemima revolucije konkretno-istorijski,dijalektički, iznosi svoje analize o nacionalnom pitanju (Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, borba za konstituisanje druge Jugoslavije, te ravnopravnost svih naroda i narodnosti u novoj federativnoj zajednici – kocept socijalističkog jugoslovenstva), pitanjima organizacije narodne vlasti (narodnoslobodilački (narodni) odbori),te privrednom sistemu u celini;problematici razvoja socijalističkih odnosa na selu – agrarno pitanje,kao i o problemima borbe za samoupravljanje (pojave grupnog vlasništva, neformalnih centara društvene moći), a sa kojima je povezana problematika samoupravnog planiranja, sporazumevanja i društvenog dogovaranja. Pored problema na polju ekonomskih odnosa, bavio se i poljem političkih odnosa, gdje se žestoko obračunavao sa svim onim tendencijama koje su imale za cilj otuđivanje radnikovog viška rada (tehnokratsko-birokratske,etatističke i anarholiberalističke tendencije). U skladu sa tim, razvijao je i aktivno se borio za smenu klasičnog predstavničkog sistema, koji je počivao na partijskom monopolu, delegatskim sistemom, u kojem bi, umesto poslanika imali delegacije i delegate, od radnih, prosvjetno-kulturnih, obrazovnih, zdravstvenih do delegacija društveno-političkih organizacija, od komune do federacije, o čijem radu bi baza koja ih je izabrala bila aktivno informisana, te bi bile njoj odgovorne i u svako doba smenjive, a što je bilo poznato pod pojmom pluralizma samoupravnih interesa. U skladu sa tim pored kritike i aktivne borbe protiv birokratizma, tehnokratizma i anarholiberalizma, nije ostao dužan ni raznim ultralevičarskim shvatanjima, već ih je podvrgao oštroj kritici, dokazavši da negiranje uloge tržišta („Tu svoju „teoriju“ ultralevičari zasnivaju na neodrživoj tezi da su tržište i robna proizvodnja sami po sebi izvor nejednakosti i čak kapitalističkih odnosa. Međutim, specifični oblici tržišta i robne proizvodnje pratili su sve društvene sisteme otkad je čovek postao sposoban da proizvodi ne samo za sebe, nego i za druge. I nije tržište određivalo karakter proizvodnih odnosa, nego obrnuto, proizvodni, odnosno klasni odnosi određivali su karakter tržišta“) u teorijsko-praktičnoj borbi za socijalizam i zagovaranje administrativne prinude na duge staze ima za posledicu povratak na državnosvojinski monopol, sistem birokratskog etatizma, a što predstavlja varijantu staljinističkog dogmatizma,što bi bitno dovelo u pitanje borbu za samoupravljanje radničke klase i socijalističku raspodjelu prema rezultatima rada. U skladu sa tim, razrađivao je ulogu subjektivnih faktora društva: Saveza komunista,Socijalističkog saveza,Saveza sindikata, SUBNOR-a, Saveza socijalističke omladine, udruženja građana i td. S obzirom na svoj revolucionarno-kritički,dijalektički pristup, Kardelj nije smetnuo s uma da mnoga teorijska rešenje neće prolaziti bez problema prilikom njihove praktične realizacije, a što je, u još jednom od primera, pokazao prilikom donošenja ZUR-a (Zakona o udruženom radu) 1976.godine: „ Zakon o udruženom radu predstavlja, tako reći, samo osnovni pravac izgradnje sistema samoupravnog udruženog rada. U praksi će se društvo, u ostvarivanju tog sistema, susretati sa nizom otvorenih problema za koje se moraju potražiti kako demokratska tako i naučna i stručna rešenja i opredeljenja. Jer ne mogu se, da tako kažem, paragrafima davati rešenja za svakodnevne otvorene probleme u praksi.“
Njegov stvaralački pristup marksizmu ostaće jednim u nizu jugoslovenskih marksista čije će djelo ostati trajna inspiracija novim generacijama marksista i komunista koje dolaze.
V.P.